Қазір әлеуметтік желі десе, бесіктен белі шыққан сәбиден бастап, еңкейген кәріге дейін аңсары ауып тұратыны ақиқат. Ғаламтордың, яғни әртүрлі бағыттағы әлеуметтік желілердің пайдасы да бар шығар. Бірақ зияны мен кереғар тұсы да жетіп артылады. Ең өкініштісі, желіде желдей ескен қателіктерге толы мәтіндердің көптігі. Жөндеуден ада, сұрыпталмаған тауар секілді, редактор мен корректорлардың сүзгілерінен, қырағы көздерінен өтпеген мақалаларды аракідік көзіміз шалып қалады. Кей жазбалардың астындағы пікірлерді қарайтын болсақ, тіпті, көңілің құлазиды. Қателіктерден көз сүрініп, сөйлем құрылысының жүйесіздігінен бет қызаратын дәрежеге жеттік. Бұндай құлдырауға не түрткі болды? Әлде немқұрайлылық па? Болмаса, қазақша жазуға ерінгендік пе? Түсінген адамға, бұл – үлкен мәселе, өзегің өртенетін тақырып. Оны қойшы! Күнделікті пайдаланып отырған «WhatsApp», «Instagram», «Facebook», «ВКонтакте» желілеріндегі жазбалар, пікірлер, тілдесулерді айтсаңызшы! Жөнді жазудан қалып, қай жаққа барамыз осы?! Орыс қаріптері мен латын қарпін өз ана тілімізден бұрын қоятындығымыз сол смартфонды қолға алғаннан бастап белгілі болды. Өйткені, телефон тілінің өзі көп отандасымызда орысшада тұратындығы жасырын емес. Ал жазу пернетақтасына қазақша қаріпті енгізетіндер қатары көп еместігі де рас. Бұл сонда ана тілімізден жирену ме, немене? Дәлелім төмендегі жазысқан диалогта көрсетілген:
— Салам. Кал калай?
— Салем. жаксы. озин
— Шүкір жақсы. Маған бир комегин керек еді, колың бос па?
— Айта бер. Не болды?
— Не ғо… хмммм. Калай айтсам екен. Карызга тиын бар ма?
— Мә, пока бомай жатыр. Дым ренжме.
Дәл бұлай жазу – төл әріптерімізді қолданбай, қадірлемей, тілімізді менсінбеу деп түсінемін. Соңғы кезде нақ осылай жазу әдетке айналды. Тіпті жиілеп кетті. Сөйлемнің көркемдігі жойылып, оқуға да оғаш, көзге де сұрықсыз көрініп тұрғаны айтпаса да түсінікті.
Екінші мәселе – жастардың орыс тілінен сөз алып, тілімізді шұбарлап, зиян тигізуі. Өз тілімізде таза, тұнық сөйлесу жат болып барады. Бұл да бір сәнге айналғандай. Мысалға келтіре кетсем:
«Сохранить ет» — сақта, «копировать ету» — көшіру, «удалить ете сал» — кетір, тағы да басқа.
Үшінші қателік – жазып отыруға ерініп, сөздерді қысқарту немесе дауысты дыбыстарын түсіріп жазу. Мысалы: сәлем-слм, қалайсың-каксын немесе каксн, өзің-озн, нормально-норм, не істеп жатырсың-нестеватсн, отырмын-отрм, рахмет-раха немесе орысша спасибо-спс, тағы басқа.
Төртінші жайт – қазақ тілінің қ, ғ, ң, ә, і, ү, ұ, ө тәрізді төл әріптерінің қолданылмауы. Әлеуметтік желілерді пайдаланатын жастардың басым көпшілігі жоғарыда аталған әріптерді алмастырып, қазақ тіліндегі сөздерді жетімсіретіп қолданатыны жасырын емес. Желіні қолданушылар көп жағдайда қазақ әріптерін орыс графикасында бар таңбалармен алмастырып қолдануды және латын графикасындағы таңбалармен жазуды үрдіске айналдырып келеді. Яғни, оқушы жастар кейбір сөздердің графикалық формасын қалауына қарай өзгерте береді. Жоғарыдағы әріптерді қолданып жазатындардың қатары бірен-саран. Мұны жастардың өзі де мойындайды.
— Әлеуметтік желілерде хат жазғанда, қазақ әріптерін қолданбайтындығымды жасырмаймын. Маған орыс тілінен қазақ тіліне ауыстырып, барлық сөзді орфографияға сай жазу қиындау. Сондықтан, өзіме ыңғайлы жолмен жаза беремін. Ол үшін әлеуметтік желіде мені ешкім сынға алмайды. «Салем», «калайсын?», «жаксы», «бари дурыс» деген сөздерде қазақ әріптері алмастырылғанымен, қазір бізге бұл сөздердің дұрыс жазылуы осындай секілді болып көрінеді. Өйткені біздің көзіміз осыған үйреніп кеткен» дейді әлеуметтік желіні күн сайын қолданатын жастардың бірі Дәулетбек Ысқақ. Байқағанымыздай, бұл мәселеге бас ауыртатындар көп емес. Бесінші мәселе – орфографиялық және пунктуациялық қателер, ауызекі тіл элементтері, сөйлемдердің қысқаруы, сөздердің орын алмасуы. Мұндай қателіктер интернет қолданушыларының арасында бұрыннан қалыптасқан жағдай болғандықтан, оны өзгерту де қиын. Бірақ бұған көз жұмып қарауға мүлдем болмайды. Өйткені ғаламтор пайдаланушылар қазақ тілінің тілдік нормаларын сақтамауы жастардың сауатсыздыққа бой үйретуіне әкеліп соқтыруы әбден мүмкін. Ғаламторда әдеби тілдің нормаларын сақтап отырып сөйлесу мүмкін еместігі түсінікті. Кей мамандардың айтуынша, ғаламтордағы қарым-қатынас тіліндегі біз атап өткен қателіктердің орын алуы заңдылық көрінеді. Ғаламтор тілі тез әрі жылдам қарым-қатынасқа қолайлы тіл. Оның басты ерекшелігі де осында. Сондықтан, әдеби тіл нормаларын интернетте сақтау міндетті деген қате пікір дегенді қолдайтындардың қатары мол.
Алтыншы айтпағым, кей жастардың жөнді сөйлем құрай алмауы – көркем әдебиет, газет-журнал оқымауында деп есептеймін. Оқыған адамның жазған сөзінен оның деңгей-дәрежесі көрініп тұратындығы мәлім. Оқымаған соң, ойсыз адамнан «дайын асқа тік қасық», «көшіруші» шықпағанда кім шығады?.. Сондықтан да әу бастан сауаттылыққа аса назар аударғанымыз жөн шығар. Кітап жастанып, газет-журнал парақтайтын саналы, сапалы, сауатты, алып-қосары бар тұлға тәрбиелеу үшін қазірден бастап бесігімізді түзейік, ағайын! Өзіміз де таза сөйлеп, қатесіз жазуға талпынайық!
Алтынбек ЕРМЕКҚАЛИЕВ,
Батыс Қазақстан облысының мәдениет, тілдерді дамыту және
архив ісі басқармасының бас маманы
